اصول هنـدسـه به‌کاررفته در معماری سنتی چیست ؟

هندسـه در معمـاری ایـرانـی یکی از بنیان‌های هنر و معماری سنتی ایران است. دستاوردهای پژوهش نشان‌دهنده آن هستند که استفاده از نظم هندسی در پلان همراه با بهره‌گیری از هندسه پنهان. و ایجاد درک هندسی با استفاده از احساس ایستایی ، بیش از سایر مفاهیم هندسی معماری سنتی ،. در معماری معاصر موردتوجه قرارگرفته‌اند .

علاوه بر آن‌که بهره‌گیری از کهن‌الگوها و نقش‌مایه‌های معماری سنتی همواره موردنظر معماران معاصـر بوده است.

در فضای قانونمند هندسه است که هر چیزی و از آن جمله اجزای آثار معماری ، بایست ریشه‌های نظری در کنار مشخصات یک‌خانه و حتی یک شهر ، می‌توانند به دایره هستی قدم هندسی موردتوجه قرار گیرد . ( مهدوی نژاد و ناگهانی ۱۳۹۰ : ۲۳ )

در نگاه فنی و تکنیکی به آثار معماری ایرانی ، می‌توان تعامل میان اقلیم ، هندسه ، دانش مهندسی و زیبایی های هنری را مشاهده نمود. موضوعی که در تحلیل معماری ایرانی از اهمیت به سزایی برخوردار است.

 به این ترتیب هندسه را می‌توان جوهره پنهان معماری معاصر مربوط می شود .

برای شناسایی هویت یک اثر معماری بایست علاوه بر جنبه های شکلی و فرمی ، به نقش اجتماعی و فرهنگی بنا نیز توجه کرد .

همانگونه که نشانه های اسلامی به‌کاررفته در یک شهر زمانی هویت بخش توصیف می شوند که با نظام عملکرد محیط ارتباط یافته ، تعامل اجتماعی و فرهنگی مردم را تحت تاثیر قرار دهند .

هندسه در اندیشه ی ایرانی

هندسه معرب کلمه اندازه است و به دانشی اطلاق می شود که رابطه ریاضی مابین نقاط ، طولها ، سطوح و حجمها را تعیین می کند و نسبت های میان آنها و مشتقات و توابعشان را نشان می دهد .

کلمه هندسه در زبانهای اروپایی ریشه یونانی دارد و به معنای مساحی است ( مولوی ، ۱۳۸۱ ، ص ۱۲ )

 در شکل‌های مختلف موجود در طبیعت ، نسـبت های معینی را می‌توان مشاهده کرد .

در جهان سنتی ، هندسه از سایر علوم چهارگانه فیثاغورسی یعنی حسـاب ، موسیقی و نجوم ، تفکیک‌ناپذیر بود .

معماری که با هندسـه پیوندی نزدیک دارد ، خالق اماکن مقدس در طول هزاره‌ها بوده و انسان سعی کرده است به‌وسیله آن ، نوعی تجلی آسمانی را برای خود فراهم آورد .

الگوهای هندسی معین و اعداد وابسته به آنها با دربرداشتن مفاهیم کیهان‌شناسی ، نقشی نمادین در آفرینش معماری ایفا می‌کنند . ( حجازی ، ۱۳۸۷ ، ص ۱۶ )

 این نمونه‌ها و سایر نمونه‌های مشابه نشان می‌دهند که هندسه در معماری ایرانی از جایگاه والایی برخوردار بوده است .

هندسه در معماری سنتی ایران

تأکید معماری ایرانی بر زیبایی متمرکز بوده و علم هندسه ابزار قـدرتمنـدی اسـت کـه معمـار ایرانی را قـادر به‌اندازه گیری تناسبات فضایی و خلق توازن ، نظم و زیبایی در زمین می‌کرده است .

 ازآنجاکه هدف معماری به تصرف درآوردن روح و عقـل بود ، هندسـه ابزاری در دسـت معماران ایرانی شـد . تا به‌وسیله آن اشـکالی از گیاهان و جانوران را که در ذات خود مقدس بودند ، توسعه بدهند .

در بنـای تـاریخی معماری ، تمام اندازه‌ها در کمال خود ( ارتفاع ، طول و عرض ). و در اجزای ترکیب‌کننده آن ( شـامل الگوهای هندسـی سـطحی ) وابسته به هم بوده و هر گز از هندسه جدا نبوده‌اند .

 به این شکل ، هنر هندسه کلید اساسی برای ایجاد ارتباط بین ساختمان و انگاره‌هاست که سازنده در ذهـن خـود دارد ( خوارزمی و افخمی ، ۱۳۸۹ ، ص ۱۰ ) .

 به‌عبارت‌دیگر هندسـه بخشـی از تجلی مفهوم زیبایی در معماری ایرانی بوده است .

نظم هندسی پلان

 هنـدسـه در معماری ایرانی، داشتن نظم هندسی مشخص باعث انسجام اجزا بنا با کل بنا می‌گردد . با رعایت هندسه‌ای منطقی در نقشه بنا ، می‌توان هیات و حجم کلی بنا را بهتر درک کرد .

این هندسه همواره شبکه‌ای ملموس و قابل‌رؤیت نبوده بلکه نظامی است که وظیفه تنظیم و کنترل فضاهای مختلف را در یک دستگاه واحد دارد ( عمومی ، ۱۳۷۶ ، ص ۶۵ ) .

• تقارن قرینه‌سازی اوج یک تفکر استوار است که با احکام و دستورالعمل‌های روشن و با آهنگی منظم به جلو می‌رود .

در میان نمونه‌های فراوانی که به شکل قرینه در محور طولی خود ، بناشده‌اند می‌توان به نقش رستم -ساختمان کعبه زرتشت- ( تصویر ۱ ) اشاره کرد .

• نظم هندسی مستطیل یکی از انواع چندضلعی‌های هندسه که در معماری کاربرد ویژه‌ای دارد و بیشتر استفاده‌شده است مستطیل می‌باشد . از نمونه این موارد می‌توان به نقشه کاخ اختصاصی کوروش ، ( تصویر ۲ ) و یا حیاط بسیاری از بناها اشاره کرد .

نظم هندسی مربع

می‌توان گفت مربع ، زیرمجموعه‌ای از مستطیل است که در از بناها به‌کاربرده شده است . از نمونه این بناها می‌توان به آتشکده چهارطاقی قصر شیرین اشاره کرد که بنایی مربع شکل با ابعاد ۲۵ * ۲۵ می‌باشد .

نظم هندسی دایره

معماری سنتی را می‌توان به‌مثابه گسترش مایه بنیادی تبدیل دایره به مربع از طریق مثلث به شمار آورد . مربع ، متجسم ترین صورت خلقت ، حد زمین ، نماینده کمیت است ، حال‌آنکه دایره در حد آسمان ، نماینده کیفیت است .

و این دو از طریق مثلث که متضمن هر دو جنبه است ، ادغام می‌شوند ( اردلان ، ۱۳۸۸ ، ص ۲۹ ) .

صور انتقالی اما بدوی چهارطاق ساسانی – آتشکده نیاسر- ( تصویر ۳ ) را تقریر ابتدایی این مساله می‌توان شمرد و بدین عنوان ارج بر آن نهاد .(هنـدسـه در معماری ایرانی)

انضباط هندسی نما

 در طراحی نمای معماری طبیعت از نظم به دلیل ماهیت معماری معمولاً اتفاق می‌افتد ولی باید در نظر داشت تبعیت عالمانه از این نظم در مسیر دسترسی به تعادل بصری صورت گیرد .

تناسبات با توسعه در مجموعه متناسبی از اعداد صحیح تصاعدی هماهنگ از قرار ۱،۱ ، ۲ ، ۳ ، ۵ ، ۸ ، ۱۳ و … به دست می دهد. ویژگی آن این است که مجموع هر دو عدد متوالی برابر عدد بعدی می‌باشد . ( اردلان ، ۱۳۸۸ ، ص ۲۵ ) .

 این سیستم در ایوان بزرگ میانی طاق کسری به‌کاررفته است

 مدول و پیمون

عبارت است از کوچک‌ترین اندازه‌های بنا که مضربی از گز بوده و از طریق ترسیم هندسی و تقسیمات هندسی زمین به دست می‌آیند .

در این روش هیچ دو ساختمانی یکسان از کار درنمی‌آمد و هریک ویژگی خود را داشت ، گرچه از یک پیمون در آنها پیروی شده بود .

 مضرب پیمون برای عرض دیوار و نیز عرض در موردتوجه قرار دارد که مقدار آن عموماً بین ۱ تا ۳ برابر پیمون است . از این نوع هندسه در پلکان و نقوش برجسته تخت جمشید به‌کاربرده شده است ( طاووسی و دیگران ، ۱۳۸۵ ، ص ٩٤ ) .

اعداد خاص

 اعداد درمعماری به برق متعالی‌ترین شکل ، کاربرد نماد جانشین رمزآلود یک مفهوم و تصویر است که به‌صورت ناخودآگاه درک می‌شود . در زیر به چند نمونه از این اعداد مقدس می‌توان اشاره کرد .

عدد صفر

 این عدد تخم کیهانی و دارای ماهیت دوگانه است و تمامیت را نشان می دهد . شکل آن به‌صورت دایره میان‌تهی ، هم پوچی و هم تمامیت زندگی را ، در دایره نشان می‌دهد . در این رابطه می‌توان به آتشکده فیروزآباد اشاره کرد . ( محمودی نژاد ، ۱۳۸۸ ، ص ۳۲۱ )

عدد سه

این عدد نخستین عددی است که کلمه « همه » به آن اطلاق می شود . در سنت‌های ایرانی عدد سه اغلب دارای شخصیت‌های جادویی – مذهبی است . این عدد را در سه جمله رمز دین باستان ایران می‌بینیم : پندار نیک ، گفتار نیک ، کردار نیک .

این سه به معنای سه منجی هستند ( محمودی نژاد ، ۱۳۸۸ ، ص ۳۲۵ ) .

نمونه کاربرد این عدد در تالار ورودی تخت جمشید ( تصویر ۵ ) مشاهده می شود .

عدد چهار

 انسان برای شکل دادن به زمین ، مکان و پس‌ازآن به فضا ، از نوعی تقسیم‌بندی ساده هندسی با کاربرد عدد نمادین چهار استفاده کرد. .

چهار یعنی کلیت ، تمامیت ، کمال ، یکپارچگی ، زمین ، نظم ، عقل ، نسبیت .

 این عدد نشان‌دهنده چهار جهت اصلی ، چهار فصل ، اضلاع مربع ، کوههای مقدس و شکلهای چهارگانه ماه است. ( محمودی نژاد ، ۱۳۸۸ ، ص328)

پلان کاخ آپادانا در تخت جمشید دارای یکی از عالی‌ترین جلوه‌های طرح‌های چهارتایی است .

 ازجمله نمونه‌های استفاده از این عدد را می‌توان این‌گونه برشمرد .

۱ – چهارباغ ۲- چهارطاق ۳ – چهار ایوان ( برون‌گرا و درون‌گرا ) ٤ – اتاق چهارگوش ۵ – گنبد درزمینهٔ چهارگوش ۶ – چهارصفه ۷ – چهارسو

 عدد پنج

عدد مدور ۵ ، از چلیپا و مرکز پدید آمده که ازنظر هندسی ، چلیپا موجد دایره است . یا کره که کامل‌ترین شکل‌هاست و نمادی از سبکی و تحرک روح ( اردلان ، ۱۳۸۸ ، ص ۲۹ ) . ازجمله نمونه‌های چلیپا می‌توان به چلیپا در تپه موسیان و تل بكون فارس اشاره کرد .

هندسه پنهان

هنـدسـه در معماری ایرانی، هندسه پنهان در آثار معماری (هنـدسـه در معماری ایرانی)، برساخته نظامی است. که همه‌چیز را به‌سان استعاره‌ای از جهان معنوی ، در سر جای خویش نهاده و هر یک را به‌قدر لیاقت باطنی منزلت می‌بخشد ( مهدوی نژاد ، ۱۳۸۳ ، ص ۶۲ ) .

میزان پافشاری معماران قدیم در استفاده از هندسه‌ای کامل در تمامی ابعاد طرح ، این اندیشه را در ذهن پدید می‌آورد که نباید به استفاده ظاهری از هندسه در بنا اکتفا کرده باشند .

 اشارات مستقیم و غیرمستقیم به وجود هندسه‌ای باطنی در بناها ، مؤید این نظر هستند ( حاجی قاسمی ، ١٣٧٤ ، ص ۱۶۵ ) .

این نظم به‌نوعی تداعی‌کننده تقارن و تعادل در بناها می‌باشد . در این زمینه می‌توان به قلعه دختر در فیروزآباد فارس ( تصویر ۶ ) اشاره کرد.

اگر سؤال یا نظری راجع به هنـدسـه در معمـاری ایـرانـی دارید، در بخش نظرات با خانه هنر و معماری اُرچین مطرح نمایید تا به آن پاسخ دهیم.

تحریریه خانه هنر و معماری اُرچین