معماری انواع بادگیرها و روش کارکرد آنها

استفاده از بادگیر از سنوات بسیار قدیم در ایران متداول بوده است .

بادگیر ها با اشکال مختلف در شهر های مرکزی و جنوب ایران ساخته شده که هر کدام بر حسب ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده اند .

 تا قبل از اختراع کولر برقی و گسترش آن در شهر های مختلف . از بادگیر در ابنیه مختلف مسکونی ، مذهبی و خدماتی استفاده می شده است .

هنوز هم می توان باقیمانده این بادگیر ها را در اقلیم گرم و مرطوب جنوب در شهر هایی

مانند بندر عباس ، بندر لنگه ، قشم ، بوشهر و اقلیم گرم خشک نواحی مرکزی مانند کرمان ، نایین ، یزد ، طبس ، کاشان ، سمنان ، اصفهان و حتی نواحی جنوب شهر تهران مشاهده نمود.

تاریخچه و پیدایش بادگیر ها

در کشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمان ها با توجه به اقلیم و شرایط محیطی ساخته می شده است .

آفتاب ، باد ، رطوبت ، سرما و گرما و به طور کلی شرایط آب و هوایی و جغرافیایی ،

تاثیر مستقیمی در معماری سنتی ایران در مناطق مختلف داشته است  و بارزترین روش تهویه طبیعی ساختمان بادگیر است .

بادگیر از مظاهر و سمبل های تمدن ایرانی است دقیقا معلوم نیست اولین بادگیر در کدام شهر ایران ساخته شد

ه ولی سفرنامه نویسان قرون وسطی بیشتر از بادگیرهای شهرهای کویری و گرم و خشک مانند یزد و گناباد و طبس ، کرمان ، بم و زاهدان نام برده اند. کاریز و بادگیر و خانه های گنبدی بدون تردید از نمادهای تمدن ایرانی است .

بادگیرهایی با اشکال مختلف در بسیاری از شهرهای مرکزی و جنوبی ایران بر حسب سرعت و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده اند .

از نام های باستانی و گوناگون آن مانند واتفر ، بادهنج ، باتخان ، خیشود ، خیش خان ، خیشور ، ماسوره و هواکپ برمی آید که پدیده ای بس کهن است .

 اولین بادگیرها در کرمان و یزد خودنمایی کردند .

سیستم کاری بادگیرها به این نحو بود که هوای جاری بیرون از خانه را به داخل خود می کشند و با تشتهای آبی که درون آنها تعبیه شده ، هوا را خنک و سبک می کنند و به داخل خانه هدایت می کنند .

بادگیرها در کشورهای عربی

در گذشته عرب ها نیز با بادگیر آشنایی داشته اند و هم اکنون نیز از آن استفاده می کنند .

در واقع چنین به نظر می رسد که نظایر این وسیله در بناهای باستانی خاور نزدیک ، از قبیل مصر دوران فراعنه و بابل ، استفاده می شده است.

در زبان عربی قدیم این وسیله « بادهنج » نامیده می شده ( = بادآهنج ) فارسی است

و گاهی به جای « بادگیر » به کار می رود. در قصر « أخيضر » بازمانده از آغاز دوران عباسیان در عراق بادگیرهای چهارگوش در دیوارها دیده می شود .

واژه « بادگیر » در عراق به صورت « باجیر » به کار رود . احتمال دارد که انتقال و گسترش بادگیر در شام و مصر دوران اسلامی از طریق عراق انجام گرفته باشد .

در آغاز دوران فاطمیان ، « بادهنج » جزئی از منظره شهرها شده بود ،

زیرا ابن يونس ستاره شناس درباره جهت صحیح روزن بادهنج بحث کرده است .

به نوشته عبداللطیف بغدادی هزینه ساختمان بادگیرهای بزرگ و آراسته در زمان او تا 500 دینار رسیده است . ظاهراً کهنترین نمونه این نوع بادگیر که در قاهره به جای مانده ، بادگیر دیوارقبله مسجدالصالح طلائع است .

در هزار و یک شب به بادهنج اشاره شده و علاءالدین غزولی ادیب نیز بخشی از جنگ خود موسوم به مطالع البدور را به « بادهنج » در شعر و نثر اختصاص داده است. در مصر جدید این وسیله معمولاً « ملقف » ( گیرنده باد ) نامیده شود .

طرز کار بادگیر

بادگیر باغ دولت آباد در شهر یزد که با حدود 34 متر ارتفاع ، بلند ترین بادگیر جهان می باشد.

عملکرد بادگیر بدین صورت است که باد مطلوب را گرفته و آن را به داخل اطاق های اصلی ساختمان

، آب انبار و یا سرداب هدایت می کند .

در بعضی از مساجد حاشیه کویر مانند مسجد قدیمی اردکان و مسجد جامع فیروز آباد در و استان یزد ، دریچه بادگیر درست در بالای محراب قرار دارد .

به این ترتیب ، باد مطلوب وارد بخش های مختلف ساختمان می گردد و باعث تهویه وخنکی آن می شود .

شهر تاریخی یزد به شهر بادگیر ها معروف است و به تحقیق ، نسبت به سایر شهر های مرکزی ایران دارای بیشترین تعداد بادگیر است.

در این شهر ، مرتفع ترین بادگیر جهان یعنی بادگیر باغ دولت آباد وجود دارد

( شکل 1 ) که دارای حدود 34 متر ارتفاع است . ارتفاع دهانه فوقانی بادگیر 11 متر می باشد .

این بادگیر هشت طرفه ، باد را از هر سمتی که بوزد به درون ساختمان هدایت کند .

در اینجا لازم به توضیح است که بعضی از بادگیر ها ، فقط از طریق جابجایی هوا ، داخل بنا را خنک می سازند. و بعضی دیگر ، هم از طریق جابجایی هوا و هم از طریق تبخیر  این عمل را انجام می دهند .

سیستم برودتی بادگیر باغ دولت آباد از طریق روش دوم است ؛ بدین صورت که جریان هوا پس از ورود به داخل ساختمان از روی یک حوض سنگی کوچک و فواره رد می شود و سپس از آنجا به سایر اطاق ها هدایت می گردد.

 اطاق زیر بادگیر که حوض و فواره در آن قرار دارد به صورت هشتی ( هشت ضلعی ) است و در های متعددی در آن وجود دارد .

در هر زمان که نیاز به خنک نمودن اطاق خاصی باشد ، در بین آن اطاق و اطاق هشتی زیر بادگیر را باز می نمایند .

جهت تقویت عملکرد خنک سازی بادگیر و استفاده از برودت تبخیری ( شکل 4 ) ،

از روش های دیگری نیز استفاده می شده است .

به عنوان مثال ، در شهر بم بادگیری وجود دارد که از ساختمان ، حدود 50 فاصله دارد و

با یک کانال زیرزمینی به آن مرتبط است .

 در بالای این کانال ، یک باغچه قرار دارد .

بعد از آبیاری باغچه ، رطوبت آن به دیوار های کانال ارتباطی نفوذ می کند . نسیم بادی که از بادگیر به سمت ساختمان جریان دارد را خنک تر می نماید .

 در بعضی از موارد نیز در روی دهانه بادگیر ، حصیر ، سوفال و یا بوته های خار قرار می دادند و روی آن آب دادند .

تا پیش از پیدایش یخچال پاشیدند و بدین طریق رطوبت و برودت های هوای ورودی را افزایش می برقی ،

در بسیاری از خانه ها ، مواد غذایی را در محوطه زیر بادگیر نگاه می داشتند تا خنک بماند و دیر تر فاسد می شود .

بادگیر و هواکش روی گنبد و یا بام ، جزء جدایی ناپذیر آب انبار های نواحی مرکزی ایران است . محیط مرطوب آب انبار با استفاده از جریان هوا باعث برودت و خنکی آب ذخیره شده می شود .

در اقلیم گرم و مرطوب جزیره قشم ، بادگیر ها حجیم و چهار طرفه می باشند .

باید توجه داشت که در مناطق گرم و خشک مرکزی ایران ، به دلیل خشکی هوا ،

آب سریعتر تبخیر می شود، و علاوه بر ایجاد برودت در محیط ، باعث افزایش رطوبت نسبی هوا نیز می گردد .

در نتیجه هم گرما و هم خشکی بیش از حد هوا را کاهش می دهد و نیز در و از محیطی مطبوع برای ساکنین ساختمان ایجاد می نماید.

ولی استفاده از این روش در بادگیر های جنوب کشور که دارای اقلیمی گرم و مرطوب است ، ممکن نمی باشد .

 زیرا اولاً به دلیل بالا بودن میزان رطوبت نسبی و اشباع نسبی هوا از بخار، تبخیر آب به سهولت صورت نمی گیرد.

و در ثانی اضافه نمودن هوای نم دار به محیطی که هوای آن بیش از حد آسایش انسان مرطوب است. شرایط زیستی را مشکل تر می نماید .

بدین جهت بادگیر های جنور از طریق جابجایی هوای داخل ساختمان ، باعث کاهش دمای فضای آن می شوند .

اگر سؤال یا نظری راجع به انواع بادگیرها و روش کارکرد آنها دارید. در بخش نظرات با خانه هنر و معماری اُرچین مطرح نمایید تا به آن پاسخ دهیم.

تحریریه خانه هنر و معماری اُرچین