انواع بادگیر ها معمولاً یک طرفه ، چهار طرفه و یا هشت طرفه می باشند .

در شهر یزد تمامی بادگیر ها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند . ولی برعکس در شهر میبد که در 50 کیلومتری غرب شهر یزد است ، بادگیر ها کوتاه و یک طرفه هستند .

این امر بدین خاطر است که در میبد ، باد های کویری ، توام با گرد و غبار از سمت کویر می وزد و اهالی مجبورند که بادگیر های خود را پشت به این باد و در جهت باد مطلوب بسازند .

ولی در یزد ، چون بین دو رشته کوه قرار گرفته ، باد های کویری کمتر جریان دارد و

می توان انواع بادگیر های مرتفع چند طرفه احداث نمود .

در شهر هایی که باد مطلوب نیز دارای قدری گرد و غبار است ، مانند گناباد در استان خراسان ، معمولاً یک فضای خاکریز در زیر بادگیر ایجاد می کنند .

مقطع کانال بادگیر را در این قسمت نسبت به مقطع بالای آن قدری عریض تر می گیرند

تا سرعت باد کاهش یابد و غبار و خاک در آن ریخته شود .

 باد پس از ورود به دهانه بادگیر و عبور از محوطه خاکریز ، قدری صافتر شده و وارد اطاق می گردد.

 انواع بادگیر های یک طرفه عموماً کوتاه هستند و آنها را نمی توان در محیطی که دارای گرد و غبار نسبتاً زیادی است ، مرتفع بنا نمود . ولی بادگیر های چهار و هشت طرفه دارای ارتفاع بیشتری هستند .

خصوصاً بادگیر های بسیار بلند را هشت طرفه احداث کنند تا در مقابل فشار باد پایداری بیشتری داشته باشد

و شکل بدنه بادگیر باعث عبور جریان باد با فشار کمتری شود .

در خانه های مسکونی چهار فصل که دارای حیاط مرکزی هستند ، معمولاً بادگیر را در قسمت تابستان نشین ساختمان احداث می کنند .

 این بادگیر به اطاق اصلی یا تالار و سرداب یا زیرزمین ساختمان مرتبط می باشد . نمونه بارز آن را می توان در خانه بروجردی ها در کاشان ملاحظه نمود .

 در این قسمت از ساختمان ، علاوه بر بادگیر ، هواکش های تعبیه شده بر روی گنبد تالار نیز به تهویه محیط داخل کمک می کند .

در این ساختمان ، عملکرد خنک سازی بادگیر فقط به صورت جابجایی هوا صورت می گیرد .

 البته در مورد سرداب ، چون بدنه کانال بادگیر در زیرزمین قرار دارد و لذا قدری مرطوب می باشد ،

در نتیجه برودت تبخیری نیز به مقدار مختصری در خنک نمودن فضای سرداب تاثیر می گذارد .

از خصوصیات دیگر بادگیر می توان از اثر دودکش نام برد .

در مواقعی که باد جریان نداشته باشد ، هوای گرم داخل بنا صعود می کند و از طریق بادگیر به خارج بنا منتقل می شود و بدین صورت کماکان یک جریان هوا در داخل ساختمان برقرار می گردد .

هر چند که شدت آن کمتر از مواقعی است که باد در محیط خارج جریان داشته باشد . بهترین نمونه بادگیر ها در جنوب کشور را می توان در بندر لنگه و بندر کنگ ملاحظه نمود .

هنوز هم انواع بادگیر های حجیم چهار طرفه ، نمود اصلی این دو بندر قدیمی می باشند .

 طرز کار بادگیر های این منطقه ، مشابه نواحی مرکزی ایران است ؛ فقط همان گونه که عنوان شد ،

عملکرد برودتی این بادگیر ها فقط از طریق جابجایی هوا صورت می گیرد .

مطلب دیگر اینکه نسیم بهوای بین خشکی و دریا و به طور کلی باد های محلی در این مناطق از شدت کمتری نسبت به نواحی مرکزی ایران برخوردارند

و لذا باید بادگیر ها حجیم تر باشند تا بتوانند جریان بیشتری از هوا را به درون اطاق انتقال دهند .

در بعضی موارد ، مساحت مقطع بادگیر به بیش از 8 متر مربع می رسد و بر روی کل بام اطاق قرار می گیرد .

در بندر لنگه ، در نزدیکی ساحل ، تعداد بادگیر ها بیشتر است و حجم آن ها نیز بزرگتر می باشد ،

ولی هرچه از ساحل دور شویم ، تعداد این بادگیر ها و ابعاد آنها کمتر می شود ؛

به نحوی که در سمت شمالی بندر تعداد اندکی بادگیر وجود دارد . .

اغلب بادگیر ها ، دارای چوب بست هایی هستند که دو طرف دهانه بادگیر را به هم متصل می کنند

و انتهای این چوب بست ها از بدنه بادگیر بیرون می باشد .

این چوب بست ها جهت افزایش استحکام و مقاومت بادگیر در مقابل فشار باد است

و به صورت کششی کار می کنند و نمی گذارند که پره های داخلی و بدنه بادگیر از یکدیگر جدا شوند.

علت آنکه انتهای این چوب ها را نمی برند این است که در زمان تعمیر و مرمت بادگیر ، داربست ها را به این چوب ها متصل می کنند و از روی داربست ها ، تعميرات لازمه را انجام می دهند .

از جمله مشکلاتی که در رابطه با بادگیر وجود دارد این است که با وجود کلیه تمهیدات ،

باز هم مقداری گرد و غبار وارد فضای داخل بنا می شود .

به علاوه ، پرندگان ، جانوران موذی و حشرات نیز از طریق مجرای بادگیر وارد فضای داخل می شوند . همچنین کنترل کامل مقدار جریان هوا و میزان رطوبت و برودت میسر نمی باشد .

لذا بادگیر به تدریج جای خود را به کولر آبی در نواحی مرکزی و کولر گازی در نواحی جنوبی کشور داده است .

در میبد در بعضی از خانه ها ، از مجرای بادگیر جهت انتقال کانال کولر استفاده می شود

و کولر را در مقابل بادگیر و در سمت رو به باد مطلوب قرار می دهند .

 بدین نحو عملکرد جدید بادگیر تنها به عنوان محافظ کولر در مقابل باد های کویری و عبور کانال کولر است .

قطعاً از بادگیر به صورت گذشته نمی توان استفاده نمود و تامین برودت و

تهویه ساختمان تنها به وسیله بادگیر دیگر میسر نمی باشد .

البته با نصب تور سیمی ریز بر روی بادگیر ، مقداری از مشکلات حل می شود .

انواع بادگیر

 بادگیرها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستند .

ساده ترین نوع بادگیر یک جناحی است و بسیار کوچک و محقر بر فراز محفظه ای ،

مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می شود.

در این روش برای پرهیز از گزند گردبادها و طوفانهای سنگین ، بادگیر را فقط در جهت

بادهای خنک و نسیم های مطبوع می سازند و جبهه های دیگر آن را می بندند .

 در برخی موارد بادگیرهای یک طرفه را پشت به بادهای شدید و آزاردهنده می سازند و

در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجام می دهد.ابعاد آن نسبت به سایر انواع کوچک تر و شکل آن اولیه تر است .

این مسیر مورب ( که در بالای بام دیده می شود ) پس از اتصال به کانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یک ضلع اتاق قرار می گیرد و تهویه را انجام می دهد .

این نمونه بیشتر در منطقه سیستان و قسمتی از شهرستان بم دیده می شود .

نوع دوم ، نوع دو طرفه که دارای دو وجه روبه روی یکدیگر و با پنجره های بلند و باریک بدون حفاظ ساخته می شود و در قسمت داخلی ساختمان به شکل یک یا دو حفره در طاقچه دیده می شود .

این نمونه در سیرجان و به ندرت در کرمان دیده می شود .

بادگیر نوع سوم سه جناحی است و دو نوع دارد ، جناحی متصل و سه جناحی منفصل ( اشکم دریده ) .در این نمونه می توان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه استفاده کرد .

 البته استفاده از این انواع بادگیر سه نادر است .

نوع چهارم ، بادگیرهای چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل تر از انواع دیگر ساخته شده اند

ومعمولا داخل کانالهای آن با تیغه هایی از آجر یا چوب یا گچ به چند قسمت تقسیم می شوند .

در بعضی از نمونه ها در زیر کانال بادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می ساخته اند که هوای خشک و

دارای گرد و غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد و غبار آن جدا و هوای اتاق

( حوضخانه ) در گرمای تابستان بسیار مطبوع می شده است .

در مناطقی که امکان ایجاد حوضخانه در طبقه همکف وجود نداشته است

آب قنات را در زیر زمین جاری و نمایان می کرده اند و امتداد کانال بادگیر نیز تا روی این جریان آب ادامه می یافته است .

این فضاها ( سردابها ) محل تجمع اهالی خانه در بعد از ظهرهای تابستان بوده است .

این نمونه در یزد ، کرمان و بوشهر و … دیده می شود .

شهرستان یزد و برخی قسمتهای مرکزی ایران بادگیرهای چند وجهی ( معمولا هشت وجهی و حتی گاهی مدور )

معمول است که نوع پنجم بادگیرها را تشکیل می دهد .

در علت ساخت این گونه بادگیرها وجود بادهای مطلوبی است که از هر طرف وزش داشته و تیغه های کانال می تواند از هر جهت باد را گرفته و به داخل هدایت کند .

 مسیر بادگیر چپقی نوع ششم بادگیرهاست که به جای فضای مکعبی شکل خارجی ،

سازنده از ایجاد چند لوله خم دار ( زانو مانند ) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است .

اما کانالها و قسمت های داخلی مانند نمونه های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شده است .

نماسازی بادگیرها خود از ویژگی های خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله آجرکاری و یا گچبری ساخته می شود . در این جا لازم است از بادگیر مضاعف ، بادگیر دواشکوبه و بادگیر حفره ای نیز نام برد .

در شیراز نیز بادگیرهایی کم و بیش دیده می شود که به عنوان نمونه

می توان از بادگیر ارگ و آب انبار کریم خان زند یاد کرد .

بادگیرهایی کم و بیش دیده می شود که به عنوان نمونه می توان از بادگیر ارگ و آب انبار کریم خان زند یاد کرد.

محل قرار گیری انواع بادگیر

استفاده از بادگیرها به طور عمومی در دو نوع از ابنیه رواج دارد : آب انبارها و خانه ها .

الف ) آب انبارها :

در آب انبارهای شهری با توجه به در نظر گرفتن جهت وزش باد مناسب از تعدادی بادگیر که تعداد آنها تا هفت عدد در نوسان است ، استفاده می شود .

 که در این حالت هر بادگیر با بادگیر مقابل خود به صورت کششی و مکشی کار می کنند .

 در آب انبارهای صحرایی به طور معمول یک بادگیر یک طرفه یا دو طرفه استفاده می شود.محل قرار گیری این بادگیرها در دور تا دور آب انبار و جهت آنها رو به باد مناسب می باشد .

ب ) خانه ها :

در مقوله خانه ها و محل قرارگیری بادگیرها به بررسی بادگیرهای خانه های شهر یزد می پردازیم .

به طور عمومی بادگیرها محل قرارگیری بادگیرها با توجه به موقعیت تابستان نشین تعیین می شود

و به همین دلیل اکثر بادگیرهای شهر یزد در ضلع جنوبی ساختمانها و بر روی ایوان تابستان نشین قرار دارد .

البته موارد استثنایی چون خانه امامزاده ای یزد را می توان یافت که با توجه به قرار گیری

تابستان نشین و زمستان نشین در طبقات باد گیر در ضلع شمالی خانه قرار دارد.

اکثر این بادگیرها بادگیرهای چهار طرفه بلند می باشند .

آشنایی مختصر با طرز کار انواع بادگیر

 طبیعی ترین روش تهویه ، بادگیر است که بر حسب سرعت و جهت باد طراحی شده اند . حرکت هوا را به دلیل اختلاف فشار جو باد گویند .

 باد روی زمین عامل مهمی در تبادل دما ، رطوبت و انتقال ذرات معلق است . این امر در ایجاد شرایط آسایش انسان یا اخلال در آن نقش مهمی دارد .

جا به جایی هوا در بالا بردن سطح کارآیی ذهنی و فیزیکی افراد و کاهش میزان ابتلا به بیماری ها بسیار موثر است .

همچنین می تواند عاملی در کاهش مصرف سوخت های فسیلی باشد . اهمیت باد در طرح و ساخت محیط مسکونی از دیرباز مورد توجه بوده است .

ارسطو چهار قرن قبل از میلاد و ویترویرس معمار روسی یک قرن قبل از میلاد

از روش استفاده باد در معماری و شهرسازی صحبت می کنند .

 بادگیر ، میراث گذشته

در کشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمان ها با توجه به اقلیم و شرایط محیطی ساخته می شده است .

آفتاب ، باد ، رطوبت ، سرما و گرما و به طور کلی شرایط آب و هوایی و جغرافیایی ، تاثیر مستقیمی در معماری سنتی ایران در مناطق مختلف داشته است .

بارزترین روش تهویه طبیعی ساختمان بادگیر است .

بادیگرهایی با اشکال مختلف در بسیاری از شهرهای مرکزی و جنوبی ایران بر حسب سرعت و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده اند .

از نامهای باستانی و گوناگون آن مانند واتفر ، بادهنج ، باتخان ، خیشود ، خیش خان ،

خیشور ، ماسوره و هواکپ برمی آید که پدیده ای بس کهن است .

جا باد پس از برخورد با سطوح فوقانی به دالانهایی هدایت می شود که با سطح آب

داخل حوض خانه برخورد کرده ( مثل بادگیر باغ دولت آباد یزد ) و فضای داخلی اتاق را خنک می کند .

در مناطق مرطوب باد فقط از کانالهای خشک عبور می کند ( مثل بادگیرهای بنادر جنوبی ) و فضای اتاق را تهویه می کند .

نماسازی انواع بادگیرها

 نماسازی بادگیرها خود از ویژگی های خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله آجرکاری و یا گچبری ساخته می شود .

در این جا لازم است از بادگیر مضاعف ، بادگیر دواشکوبه و بادگیر حفره ای نیز نام برد .

در شیراز نیز بادگیرهایی کم و بیش دیده می شود که به عنوان نمونه می توان از بادگیر ارگ و آب انبار کریم خان زند یاد کرد .

 بادگیرها ؛ تنفسگاه های دشت کویر

برخی از مورخان و کارشناسان معتقدند وجود انواع بادگیر در هر خانه معرف تعيّن و تشخص افراد آن خانه است . بزرگی و کوچکی بادگیر با موقعیت اقتصادی صاحب خانه ارتباط دارد .

به گونه ای که هنگام ورود یک روستای کویر با نگاهی گذرا به وضعیت انواع بادگیرها

می توان موقعیت اقتصادی هر خانوار را تشخیص داد.

اگر سؤال یا نظری راجع به انواع بادگیردارید، در بخش نظرات با خانه هنر و معماری اُرچین مطرح نمایید تا به آن پاسخ دهیم.

تحریریه خانه هنر و معماری اُرچین